Bạch Chỉ: Đặc Điểm, Công Dụng, Cách Dùng Và Bài Thuốc Quý

Bạch chỉ là vị thuốc có nhiều công dụng chữa bệnh được cả y học cổ truyền và y học hiện đại chứng minh, thừa nhận. Vậy thảo dược này có đặc điểm gì, công dụng, cách dùng, giá bán thế nào?

Bạch chỉ là cây gì?

Bạch chỉ thuộc họ nhà hoa tán, có tên khoa học là Angelica dahurica. Ngoài tên Bạch chỉ thì loài cây này còn được gọi với nhiều cái tên khác nhau như: Cây bách chiểu, an bạch chỉ, xuyên bạch chỉ, lan hòe, bạch cự, thần hiêu….

Vốn là loài cây ưa khí hậu mát mẻ nên Bạch chỉ thường mọc ở gần bờ sông, bờ suối, các thung lũng, đồng cỏ hoặc các bìa rừng với độ cao từ 500-1000m so với mực nước biển.

Theo các sách về dược liệu, thảo dược này vốn có nguồn gốc ở các tỉnh phía Đông Bắc Trung Quốc, sau đó được di thực và trồng ở các nước bên cạnh như: Nhật Bản, Triều Tiên, Siberi và Việt Nam.

Tại nước ta thảo dược này được tìm thấy chủ yếu ở các tỉnh miền Bắc tại những vùng núi cao mát, bao gồm Hà Nội, Vĩnh Phúc, Lào Cai, Sapa,.. Tuy nhiên giống cây này hiện mới chỉ có thể ươm trồng tại vùng núi cao có khí hậu lạnh như Sapa hoặc Tam Đảo.

Đặc điểm bên ngoài cây bạch chỉ

Bạch chỉ có thể nhận biết được thông qua các đặc điểm bên ngoài như sau:

Thân:

• Bạch chỉ là loại cây sống lâu năm, có độ cao trung bình từ 1-1,5m.
• Thân mập, rỗng bên trong, có màu tím bên ngoài, đường kính thân có thể lên tới 2-3cm.
• Phần dưới thân nhẵn, phần trên gần cụm hoa thì có lông tơ ngắn.

Lá:

• Lá Bạch chỉ to, phiến lá rộng khoảng, cuống lá dài từ 4-20cm, phần cuối to phát triển thành các bẹ ôm sát vào thân.
• Lá có màu xanh, được xẻ lông chim, mép có răng cưa, mặt trên có gân và được bao phủ bởi một lớp lông tơ mềm.

Hoa:

• Hoa Bạch chỉ thường ra vào tháng 7 và tháng 8 hàng năm.
• Hoa mọc thành từng cụm trên đầu cành hoặc các kẽ lá, có hình tán kép.
• Cuống hoa dài khoảng 4-20cm.
• Cánh hoa màu trắng, có khía, hình trứng ngược.
• Bầu nhụy có thể nhẵn hoặc có lông tơ bao phủ.

Quả:

• Quả bạch chỉ thường kết vào 8 và tháng 9 hàng năm.
• Đa số quả có hình bầu dục dẹt, dài khoảng 4-7mm, một số sẽ có hình tròn.

Đặc điểm dược liệu của cây Bạch chỉ

Người ta chỉ lấy rễ hay còn gọi là củ của Bạch chỉ để làm dược liệu chữa bệnh. Vì đây là bộ phận chứa nhiều hoạt chất có ích cho sức khỏe nhất. Ở dạng tươi, bạn có thể dễ dàng nhận biết được củ của thảo dược này.

Tuy nhiên đối với dạng khô người dùng cần phải hết sức thận trọng lựa chọn để tránh mua phải hàng giả, hàng kém chất lượng. Dưới đây là một số đặc điểm giúp bạn có thể dễ dàng nhận biết dược liệu quý hiếm này.

• Củ Bạch chỉ hình chùy, có thể thẳng hoặc hơi cong.
• Độ dài khoảng 10-20cm, đường kính chỗ to nhất có thể lên đến 3cm, càng về dưới củ càng thuôn nhỏ dần.
• Mặt ngoài củ có nhiều nếp nhăn, màu vàng nâu nhạt và lồi lên nhiều bì khổng lồ tạo thành các vết sần ngang.
• Bẻ ngang củ thấy cứng, vết bẻ lởm chởm, nhiều bột và có màu trắng ngà.
• Củ bạch chỉ có các tầng sinh gỗ rõ rệt, mùi thơm hắc, vị cay và hơi đắng.

Thu hái, sơ chế, bảo quản

Nhận thấy những tác dụng tuyệt vời mà Bạch chỉ mang đến cho sức khỏe con người, thảo dược này ngay lập tức được thu hái và bào chế thành vị thuốc quý.

Kỹ thuật và thời điểm tiến hành các thao tác này đòi hỏi độ chính xác và tỉ mỉ cao để đảm bảo giữ nguyên vẹn các dược tính và hoạt chất của thuốc.

Bộ phận thu hái:

• Như đã nói ở trên, toàn bộ cây Bạch chỉ dùng mỗi phần rễ (củ) để trị bệnh.
• Các bộ phận khác hiện vẫn chưa có nghiên cứu về công dụng, dược tính. Vì vậy người bệnh không nên tùy tiện sử dụng nếu không có chỉ định của bác sĩ.

Thời điểm thu hái:

• Bạch chỉ không giống như các loại thảo dược khác, thu hoạch nó cần độ tuổi và thời điểm thích hợp.
• Thông thường người ta chỉ thu hoạch những cây Bạch chỉ đủ 10 tháng tuổi trở lên.
• Tốt nhất là nên thu hái vào mùa thu khi trời khô ráo, lá Bạch chỉ úa vàng, quả chưa kết hạt.

Cách thu hái và sơ chế:

• Người ta sẽ đào rộng ra vùng đất xung quanh sao cho lấy hết được phần rễ của cây.
• Sau khi thu hái xong rễ Bạch chỉ sẽ được đem đi rửa sạch, cắt bỏ cổ rễ và các rễ non xung quanh.

Cách bào chế thuốc:

Có thể bào chế Bạch chỉ thành thuốc và dùng dẫn theo các cách sau:

• Cách 1: Đem ngâm rễ Bạch chỉ với nước vôi trong vòng 7 ngày. Sau đó lấy rễ Bạch chỉ ra phơi nắng hoặc sấy khô rồi dùng dao cạo hết lớp vỏ mỏng bên ngoài.
• Cách 2: Sau khi thu hoạch và rửa sạch phần rễ, người ta sẽ đem cho Bạch chỉ cho vào lò xông với lưu huỳnh. Thời gian thực hiện là 1 ngày 1 đêm cho đến khi phần rễ mềm và còn khoảng 13% độ ẩm thì dừng lại đem phơi khô.
• Cách 3: Ngoài 2 cách trên người ta còn tiến hành bào chế Bạch chỉ thành thuốc bằng cách: Cạo sạch phần vỏ ngoài của rễ, thái nhỏ, trộn chung với Hoàng tinh theo tỉ lệ 1:1 rồi lấy ra sấy khô.

Cách bảo quản:

• Để giữ Bạch chỉ được lâu, bạn nên bảo quản dược liệu trong hộp kín để không khí không lọt vào.
• Tuyệt đối không để dược liệu trong tủ lạnh, nhà tắm hoặc bất cứ nơi ẩm ướt nào khác.

Thành phần hóa học

Nổi tiếng với công dụng trị bệnh hiệu quả, vậy trong Bạch chỉ có chứa những hoạt chất gì?

Theo các nghiên cứu khoa học hiện đại thì thảo dược này có chứa rất nhiều các hoạt chất quý hiếm và tốt cho sức khỏe. Cụ thể:

• Sách Tài nguyên cây thuốc Việt Nam cho biết ngoài tinh dầu trong Bạch chỉ còn chữa các dẫn chất như: Oxypeucedanin, Isoimperatorin, Neobyak Angelicol, Xanthotoxin, Byak-Angelicin,…
• Theo sách Trung Dược Học, thảo dược này chứa các hoạt chất quan trọng như: Neobyakangelicol, Xanthotoxin, Byak Angelicol, Scopoletin, Iso Byak Angelicol, Angelic Acid, Isoimperatorin,…

Đây đều là những hoạt chất cần thiết cho hoạt động của cơ thể, có tác dụng giảm đau, chống viêm, kháng khuẩn tốt nên thường được dùng để điều trị các bệnh viêm nhiễm như viêm họng, viêm xoang, viêm mũi dị ứng,…

Cây Bạch chỉ có những tác dụng gì?

Từ lâu Bạch chỉ đã được lưu truyền và ứng dụng rộng rãi trong các bài thuốc trị bệnh dân gian. Thế nhưng ít ai biết được thảo dược này có những tác dụng gì và lý do tại sao lại có tác dụng đó.

Hãy cùng CHR điểm danh qua những tác dụng tuyệt vời mà loài cây này mang đến cho sức khỏe con người.

Theo y học cổ truyền

Đối với Y học cổ truyền Bạch chỉ từ lâu đã là một vị thuốc quý đóng vai trò tán hàn, trừ phong, tiêu mủ, giải độc rất tốt. Cụ thể

Tính vị:

• Theo sách Trấn Nam Bản Thảo: Thảo dược này có vị ngọt, hơi cay, tính ấm.
• Theo Dược Vật Đồ Thảo: Thảo dược này có vị cay, hơi độc và hôi nhẹ.
• Theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển: Thảo dược này có vị cay, tính ấm.

Quy kinh:

• Theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển: Bạch chỉ quy vào kinh Bàng Quang.
• Theo Trung Dược Đại Từ Điển: Bạch chỉ quy vào 3 kinh Tỳ, Phế, Vị.
• Theo Đông Dược Học Thiết Yếu: Bạch chỉ quy vào 3 kinh Vị, Đại trường, Phế.
• Theo Bảo Thảo Kinh Giải: Bạch chỉ quy vào 3 kinh Can, Vị, Đại trường.

Tác dụng:

Tác dụng của Bạch chỉ với sức khỏe con người đã được ghi chép trong rất nhiều sách Đông y. Cụ thể như:

• Theo sách Bản Kinh: Thảo dược này thường dùng để trị cho nữ giới bị âm đạo, cơ nhục sưng, huyết bế, nóng lạnh, chảy nước mắt.
• Theo Bản Thảo Cương Mục: Bạch chỉ có thể trị răng đau, tiểu ra máu, làm lành vết thương do đâm chém, giải độc do rắn cắn, trị viêm xoang, chảy máu mũi.
• Theo Nhật Hoa Từ Bản Thảo: Người ta dùng rễ Bạch chỉ để bổ huyết, bổ thai khí, phá huyết hư, trị lở ngứa, mụn nhọt, mắt đỏ hoặc có mộng, trĩ lậu, nhũ hoa sưng, đau.
• Trung Dược Đại Từ Điển lại ghi: Bạch chỉ có tác dụng giải độc, tán hàn, khu phong, giải biểu rất tốt. Thường dùng để trị đau đầu, xoang mũi, mụn nhọt, bỏng nhiệt hay ghẻ lở, ngứa ngoài ra, rắn cắn.
• Theo Trấn Nam Bản Thảo: Thảo dược này dùng để trị đau bụng do lạnh hoặc cơ thể bị đau do phong thấp.

Ngoài ra còn rất nhiều sách cổ có ghi chép về công dụng và tính năng của loại thảo dược này.

Theo y học hiện đại

Đối với y học hiện đại, các nghiên cứu khoa học đã nghiên cứu và chứng minh Bạch chỉ có những tác dụng sau:

Tác dụng kháng khuẩn

Khi tiến hành thí nghiệm bằng phương pháp khuếch tán trong môi trường có nuôi cấy vi khuẩn. Cho thấy chiết xuất của Bạch chỉ có tác dụng ức chế sự phát triển của các chủng vi khuẩn sau:

• Phế cầu khuẩn loại: Diplococcus Pneumoniae.
• Liên cầu khuẩn loại: Streptococcus Hemolyticus.
• Tụ cầu vàng loại: Staphylococcus Aureus.
• Trực khuẩn: Subtilis.
• Và các loại vi khuẩn khác như: Tràng cầu khuẩn, trực khuẩn thương hàn.

Tác dụng giảm đau

Khi tiến hành thí nghiệm trên thỏ bằng mô hình gây đau quặn khi tiêm acid acetic 0,6% kết quả cho thấy Bạch chỉ có khả năng giảm đau rõ rệt chỉ với liều lượng 10g/kg.

Ngoài ra thí nghiệm cũng cho thấy, thảo dược này có tác dụng giảm sốt.

Tác dụng giảm co thắt cơ trơn

Một thí nghiệm được tiến hành trên phế quản của chuột lang cho thấy các hoạt chất trong dịch chiết từ Bạch chỉ có tác dụng giảm cơn co thắt và bình suyễn khá hiệu quả.

Tác dụng chống viêm

Các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra Coumarin toàn phần được chiết từ cây Bạch chỉ có tác dụng chống viêm, ngăn chặn sự lây lan, phát triển của mầm bệnh rất hiệu quả.

Thư giãn đầu óc

Qua thí nghiệm, các nhà khoa học đã tìm ra hoạt chất Angelicotoxin trong bạch chỉ có khả năng tác động đến hệ thần kinh trung ương gây hưng phấn, tạo cảm giác thư thái, thoải mái sau ngày làm việc căng thẳng.

Tuy nhiên hoạt chất này với một lượng rất nhỏ cũng có thể khiến huyết áp tăng cao, đột ngột, hô hấp sâu, gây nôn mửa và chảy nước miếng. Nếu dùng với liều cao có thể gây co giật, thậm chí liệt toàn thân rất nguy hiểm.

Tác dụng với tai-mũi-họng

Hiện trong y học hiện đại người ta đã nghiên cứu và sử dụng bột làm từ Bạch chỉ và Băng phiến để trị đau đầu, đau răng và các bệnh tai-mũi-họng khác.

Tác dụng khác

Ngoài ra thảo dược này còn có tác dụng giảm chảy máu, chống khối u, làm chậm nhịp tim,…

Ứng dụng Bạch chỉ trong việc điều trị bệnh liên quan

Với những tác dụng tuyệt vời kể trên, thảo dược này đã được ứng dụng và sử dụng rộng rãi trong các bài thuốc trị đau răng, táo bón, hạ sốt, cảm cúm, viêm xoang, rắn cắn,…

Dưới đây là một số bài thuốc trị bệnh từ thảo dược này.

Điều trị các chứng hậu sản và chóng mặt thường xuyên

Nguyên liệu:

• Bột Bạch chỉ: 30g.
• Mật ong nguyên chất.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem trộn đều bột Bạch chỉ với mật ong sao cho không nhão hoặc khô quá.
• Bước 2: Vo thành các viên nhỏ cỡ bằng đầu ngón tay rồi bảo quản trong lọ kín dùng dần.
• Bước 3: Ngày uống 1 viên, duy trì liên tục trong vòng 30 ngày để bệnh cải thiện tốt nhất.

Điều trị sổ mũi

Nguyên liệu:

• Bạch chỉ khô đã tán mịn.
• Hành củ.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Hành củ bóc vỏ, giã nát hoặc xay nhuyễn.
• Bước 2: Trộn đều bột Bạch chỉ với hành củ vừa được giã nát rồi đem hoàn thành viên nhỏ.
• Bước 3: Mỗi ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng từ 2-3 viên, nên uống với nước hoặc trà ấm để thuốc phát huy công dụng tốt nhất.

Điều trị chảy máu cam khó cầm

Nguyên liệu:

• Bột bạch chỉ.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Lấy phần máu cam chảy ra đựng vào trong chén nhỏ.
• Bước 2: Cho bột Bạch chỉ vào trộn đều rồi dùng hỗn hợp trên đắp vào mũi ngăn máu không chảy.

Chữa táo bón, khó đi cầu

Nguyên liệu:

• Bạch chỉ khô: 30g.
• Mật ong nguyên chất: 1 lít.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem tán nhuyễn Bạch chỉ thành bột mịn.
• Bước 2: Hòa 8g bột với 2 thìa mật ong rồi uống cùng cơm. Thực hiện liên tục cho đến khi khỏi bệnh thì thôi.

Chữa nhức đầu, đau mắt

Nguyên liệu:

• Xuyên ô: 4g.
• Bạch chỉ: 16g.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem nghiền tất cả nguyên liệu trên thành bột mịn.
• Bước 2: Mỗi ngày lấy khoảng 4-6g bột trên đem hãm với nước ấm rồi dùng như trà. Uống làm nhiều lần trong ngày.

Chữa rắn, rết cắn

Nguyên liệu:

• Bột bạch chỉ: 5g.
• Thiên trạch hương: 5g.
• Thạch hoàng: 5g.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem tất cả nguyên liệu trên đem nghiền thành bột mịn.
• Bước 2: Hòa hỗn hợp bột trên với nước ấm rồi uống ngay sau khi bị rắn cắn.

Chữa bệnh trĩ

Nguyên liệu:

• Bạch chỉ khô.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem rửa sạch nguyên liệu rồi sắc với 100ml nước lọc.
• Bước 2: Dùng nước thuốc tên để xông hoặc rửa vùng hậu môn. Thực hiện liên tục trong vòng 5 ngày để tình trạng đau rát, chảy máu được cải thiện.
• Ngoài cách trên thì bạn có thể nghiền Bạch chỉ thành bột rồi hòa tan uống với nước cơm mỗi ngày đều được.

Điều trị bệnh cảm cúm

Nguyên liệu:

• 30g mỗi thứ: Bạch chỉ, Quốc lão, Cam thảo.
• 3 củ hành tươi.
• 1 quả đại táo.
• 40g hột đậu xí.
• 1 củ gừng tươi.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem rửa sạch nguyên liệu trên rồi để cho ráo hết nước.
• Bước 2: Đem sắc nguyên liệu trên với 2 bát nước cho đến khi còn khoảng ½ bát nước thì dừng lại.
• Bước 3: Uống 1 lần/ ngày, nên dùng khi còn ấm. Dùng cho đến khi cơ thể toát hết mồ hôi thì bệnh sẽ cải thiện.

Điều trị hôi miệng

Nguyên liệu:

• Bạch chỉ nghiền bột: 30g.
• Mật ong nguyên chất: 1 lít.
• Xuyên khung nghiền bột: 30g.

Cách thực hiện:

• Bước 1: Đem tất cả nguyên liệu trên trộn với nhau, rồi làm thành viên hoàn.
• Bước 2: Mỗi ngày ngậm 1 viên, thực hiện 2-3 lần/ ngày. Duy trì liên tục trong vài ngày sẽ thấy thuyên giảm rõ rệt tình trạng hôi miệng.

Chữa mụn đinh mới mọc

Nguyên liệu:

• Bạch chỉ: 4g.
• Gừng tươi: 1 củ.
• Rượu trắng.

Cách thực hiện

• Bước 1: Đem bạch chỉ, gừng tươi giã nát.
• Bước 2: Trộn hỗn hợp trên với rượu trắng, đem đun nóng rồi uống cho toát mồ hôi ra ngoài.

Lưu ý khi sử dụng cây Bạch chỉ chữa bệnh

Khi sử dụng Bạch chỉ. người bệnh cần lưu ý một số vấn đề sau để đảm bảo an toàn cho sức khỏe cũng như nâng cao hiệu quả điều trị bệnh.

Đối tượng sử dụng

Thảo dược này dùng được cho những người đang gặp các vấn đề như:

• Bị viêm xoang, viêm mũi dị ứng.
• Bị đau nhức xương khớp.
• Bị mụn nhọt, lở loét.
• Bị rắn cắn hoặc nhiễm độc nhẹ.
• Bị gặp các vấn đề về tai, mũi, họng như: Đau răng, hôi miệng, nhiệt miệng,…

Đối tượng không nên sử dụng

Bên cạnh những đối tượng được phép sử dụng thì cũng có những trường hợp không nên dùng Bạch chỉ để đảm bảo sự an toàn cho sức khỏe như:

• Người bị dị ứng hoặc mẫn cảm với các thành phần của Bạch chỉ.
• Người bị buồn nôn, nôn ói do hỏa khí nhiêu.
• Người có thể âm hư, hỏa vượng không nên sử dụng thảo dược này vì Bạch chỉ có tính ấm.
• Người hư đới, hạ ra nhiều cũng được khuyến cáo không nên sử dụng Bạch chỉ.
• Ngoài ra những người bị mụn nhọt, mụn đầu đinh nhưng chưa vỡ miệng, hoặc những người đang bị tổn thương khí huyết, sốt xuất huyết cũng nên hạn chế dùng thảo dược này.

Thận trọng khi sử dụng Bạch chỉ

Ngoài các trường hợp không nên dùng Bạch chỉ thì những đối tượng dưới đây khi sử dụng thảo dược này cần tham khảo và hỏi ý kiến bác sĩ.

• Phụ nữ có thai hoặc đang trong thời kỳ cho con bú nên thận trọng khi dùng Bạch chỉ.
• Nếu có ý định dùng thảo dược này cho trẻ sơ sinh hoặc trẻ nhỏ người dùng nên hỏi ý kiến các chuyên gia về liều lượng và cách dùng phù hợp.
• Ngoài ra những người đang mắc các bệnh lý nguy hiểm hoặc đang dùng thuốc điều trị bệnh nên cân nhắc kỹ trước khi sử dụng thảo dược này.

Tương tác thuốc

• Theo các chuyên gia trong rễ Bạch có chứa một số hoạt chất có khả năng tương tác với Warfarin (một loại thuốc chống đông máu).  Vì vậy người bệnh không nên kết hợp 2 loại thuốc này với nhau để tránh làm giảm hoặc mất tác dụng điều trị bệnh của cả hai.
• Trên đây chưa phải danh sách đầy đủ về các loại thuốc mà Bạch chỉ có thể tương tác. Do đó nếu đang sử dụng các loại thuốc điều trị bao gồm thuốc kê đơn, không kê đơn, viên uống bổ sung người bệnh cũng nên chủ động khai báo với bác sĩ để nắm bắt tình hình. Trong trường hợp có khả năng xảy ra tương tác, bác sĩ sẽ xem xét chỉ định loại thuốc khác cho bạn hoặc yêu cầu bạn dừng dùng Bạch chỉ.

Ngoài ra trong quá trình sử dụng thảo dược này người bệnh cần lưu ý một vài vấn đề sau:

• Sử dụng Bạch chỉ theo chỉ định của các chuyên gia. Tuyệt đối không áp dụng bừa bãi, thiếu khoa học.
• Thảo dược này có thể khiến khí huyết bị ảnh hưởng. Vì vậy chỉ nên dùng Bạch chỉ trong thời gian quy định, không nên quá lạm dụng kéo dài thời gian sử dụng.
• Nếu trong trường hợp dùng Bạch chỉ mà cơ thể có xuất hiện những biểu hiện lạ người bệnh cần dừng và đi khám ngay tại cơ sở y tế gần nhất.
• Ngoài ra thảo dược này còn có thể khiến da bị kích ứng, do đó trong quá trình dùng nên tránh da tiếp xúc với ánh nắng mặt trời, nhất là khoảng thời gian từ 12h đến 2h chiều.
• Bên cạnh đó người bệnh cần lưu ý đến chế độ ăn uống, nghỉ ngơi của mình trong quá trình điều trị. Thường xuyên bổ sung các chất dinh dưỡng, vitamin cần thiết. Đồng thời, loại bỏ thói quen thức khuya, sử dụng chất kích thích: rượu, bia.

Dù có rất nhiều tác dụng với sức khỏe, tuy nhiên người bệnh nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng Bạch chỉ để điều trị bệnh. Ngoài ra trong quá trình sử dụng, nếu thấy cơ thể có những biểu hiện như: mẩn ngứa, kích ứng, đau đầu thì cần dừng ngay thuốc và đến gặp bác sĩ sớm.